ဗုဒၶ သဘာ၀ဓမၼအား သိပၸံပညာျဖင့္ ခ်ဥ္းကပ္လာႏိုင္ၿခင္း

စကားဦး။ ။ ဗုဒၶ၏ သဘာ၀ဓမၼေဒသာနာေတာ္မ်ားကုိ သိပၸံပညာျဖင့္ ႏႈိင္းယွဥ္၍ လူ႕သဘာ၀ဓမၼျဖစ္ေသာ ရုပ္အဖြဲ႕အစည္းႏွင့္ စိတ္အဖြဲ႕အစည္း တုိ႕၏ ျဖစ္ေပၚေျပာင္းလဲေနေသာ သဘာ၀တရားအား ထုိးထြင္းသိျမင္ႏုိင္ရန္ အာသီသျပဳလ်က္ ဆရာၾကီး ဦးေဌးေအာင္ ေဟာၾကားဆံုးမခ်က္မ်ားကို ေဒါက္တာတစ္ဦး၏ စုစည္းမူ႕ျဖင့္ တင္ျပထားေသာ စာအုပ္ကုိ ကုိးကားေဖာ္ျပလုိက္ျခင္းျဖစ္ပါသည္။

ဗုဒၶျမတ္စြာဘုရားရွင္သည္ သဗၺညဳတ ညဏ္ေတာ္၊ အာသ၀ကၡယညဏ္ေတာ္တုိ႕ျဖင့္ သိေတာ္မူေသာ သဘာ၀အမွန္တရားမ်ားကုိ လူသားတုိ႕ နားလည္ႏဳိ္င္ေသာ နယ္အတြင္းမွ ေဟာၾကားေတာ္မူခဲ့ပါတယ္။ ဒါေၾကာင့္မုိ႕ ဗုဒၶျမတ္စြာဘုရားရွင္၏ ေဒသနာေတာ္မ်ားသည္ သဘာ၀ဓမၼ ပညာပင္ ျဖစ္ပါသည္။ ယင္းသဘာ၀ဓမၼေဒသနာေတာ္ကို ေဟာၾကားရာတြင္ အေၾကာင္းယုတိၱ ခုိင္လံုသည္ သက္ေသ သာဓက ျပည့္စံုသည္။ မည္သည့္နည္းႏွင့္မဆို စမ္းသပ္ခံႏုိင္သည္။ ထုိ႕ေၾကာင့္ ယခု သိပၸံပညာ၏ ဘဘာ၀တရား ျဖစ္ေပၚေျပာင္းလဲမူ႕ ေတြ႕ရွိခ်က္မ်ားသည္ ဗုဒၶေဟာၾကားခဲ့ေသာ ေဒသနာေတာ္မ်ားႏွင့္ တစ္ထပ္တည္းၾကလာေၾကာင္းကို ေတြ႕ရွိေနရပါသည္။
ဗုဒၶျမတ္စြာဘုရားက ညဏ္မ်က္စိဖြင့္ေပးသျဖင့္ အမွန္တကယ္ မရွိေသာ္လည္း ထပ္တလဲလဲ စြဲခဲ့ၾကေသာ ငါ၊ သူတစ္ပါး ဟူ၍ ယံုၾကည္စြဲျမဲေနေသာ သမုတိၱနယ္မွ ခံယူထားေသာ သဘာ၀တရားထက္ ေက်ာ္လြန္ကာ ပရမတၱနယ္မွ သဘာ၀အမွန္တရားမ်ား ရွိေၾကာင္း သိခဲ့ရပါသည္။ ပရမတၱနယ္မွ အမွန္တရားသည္ လူတြင္ ရုပ္တရားႏွင့္ နာမ္တရား ဟူ၍ နွစ္မ်ဳိးသာရွိေၾကာင္း ရွင္းျပခဲ့ပါသည္။
ရုပ္တရား(ရူပကၡႏၶာ)ႏွင့္ နာမ္တရား( နာမကၡႏၶာ) တုိ႕ပူးေပါင္း၍ စဥ္ဆက္မျပက္ လုပ္ငန္း လုပ္ေနေသာ သဘာ၀အမွန္တရား(သစၥာတရား)ကုိ စိတ္(နာမ္တရား)က တုိက္ရုိက္သိေအာင္ ၀ိပႆနာျဖင့္ ေလ့က်င့္ရပါတယ္။
ေရွးဦးစြာ ရုပ္တရားကို ပုိင္ျခားၾကည့္ျခင္းကို ရူပကၡႏၶပရိေစၧဒပညာ ဟုေခၚပါသည္ ယေန႕ေခတ္ ေဆးပညာက ခႏၶေဗဒပညာ (Anatomy) ဟုေခၚပါသည္။ ရုပ္တရားတြင္ အရုိး၊ အေသြး၊ အသား၊ စသည္တုိ႕ကုိ ဖံုးအုပ္ထားေသာ အေရျပား ရွိပါသည္။ ယင္းမွတစ္ဆင့္တက္၍ ရူပကၡႏၶပစၥယပရိဂၢဟပညာျဖင့္ ေဖာ္ျပပါ အစိတ္အပိုင္းတုိ႕သည္ အခ်င္းခ်င္း ရုိင္းပင္း၍ လုပ္ငန္းလုပ္ေနၾကပံုမ်ားကို ေလ့လာရသည္ ယင္းကို ယေန႕ေဆးပညာက ဇီ၀ကမၼေဗဒပညာ ဟုေခၚပါသည္။
ဗုဒၶျမတ္စြာဘုရားရွင္သည္ ရုပ္တရားတြင္ ရုပ္ခႏၶာကို ဖြဲစည္းထားေသာ အစိတ္အပိုင္းမ်ား အခ်င္းခ်င္း ရုိင္းပင္း၍ ရွင္သန္ေရးလုပ္ငန္း လုပ္ကိုင္ေနပံုကို ဆင္ျခင္ျပီး ရုပ္ခႏၶာကို ဖြဲစည္းတည္ေဆာက္ထားသည့္ အခဲသေဘာရွိေသာ အစိတ္အပိုင္း (၂၀)မ်ဳိး၊ အရည္သေဘာရွိေသာ အစိတ္အပိုင္း (၁၂)မ်ဳိး၊ ေလသေဘာရွိေသာ အစိတ္အပိုင္း (၆)မ်ဳိး၊ အပူသေဘာရွိေသာ အစိတ္အပိုင္း(၄)မ်ဳိး၊ ဟူ၍ ေကာ႒ာသ အစိတ္အပိုင္းမ်ားကို (၄၂)မ်ဳိး ခြဲ၍ ေလ့လာနည္းကို ေပးထားသည္။ ရုပ္ခႏၶာကို ဖြဲ႕စည္းထားေသာ ပထ၀ီ၊ အာေပါ၊ ၀ါေယာ၊ ေတေဇာ၊ ဆုိတဲ့ ဓာတ္ၾကီးေလးပါးကို သိရန္ျဖစ္ပါတယ္။ ထုိဓာတ္ေလးပါးကို ပုိင္းျခား၍ ဆင္ျခင္ေသာ ကမၼ႒ာန္းကို စတုဓာတု၀၀တၱာန္ ကမၼ႒ာန္းဟု ေခၚဆုိပါသည္။


ယေန႕သိပၸံ ပညာက ေဖာ္ထုတ္ျပသျဖင့္ ကလာပ္စည္မ်ား အေၾကာင္းကို သိလာေသာအခါ အခဲ၊ အေရ၊ ေလ၊ အပူတုိ႕သည္ ရုပ္ခႏၶာကို ဖြဲ႕စည္းထားေသာ အေျခခံ(ယထာဘူတ) ဓာတ္ၾကီးေလးပါး ျဖစ္သည္ဟု လြန္ခဲ့ေသာ ႏွစ္ေပါင္းႏွစ္ေထာင္ေက်ာ္က ဗုဒၶျမတ္စြာဘုရား၏ သင္ၾကားမူ႕သည္ မည္မွ်ေလးနက္၍ သိမ္ေမြ႕နက္နဲသည္ကုိ သိၾကရပါသည္။
အခဲသေဘာရွိေသာ အစိတ္အပိုင္းကိုေလ့လာလွ်င္ မာေသာ သေဘာရွိသည္။ ထင္ရွားေသာ အပိုင္းကုိ ျပရလွ်င္ အရုိးသည္ အမာဆံုးျဖစ္သည္ မာေသာဂုဏ္သတိၱ ရွိျခင္းေၾကာင့္ ခႏၶာတစ္ခုလံုးကုိ ထိန္းထားႏဳိင္ေၾကာင္းကို ဗုဒၶ၏ ရူပကၡႏၶာ ပရိေစၧဒပညာတြင္ ေဖာ္ျပထားပါသည္။ ယေန႕ ေဆးပညာတြင္လဲ လက္ခံထားပါသည္။ အရည္သေဘာရွိေသာ အစိတ္အပိုင္းမ်ားတြင္ ေသြး၊ ေခၽြး၊ ဆီး၊ မ်က္ရည္၊ ႏွာရည္ စသည္တုိ႕ပါ၀င္ပါသည္ အရည္သည္ စီးဆင္းျခင္း သေဘာရွိျပီး ေသးငယ္ေသာ အေပါက္တြင္းသို႕ စိမ့္၀င္ထြက္ႏုိင္ေသာ ဂုဏ္သတိၱရွိသည္။ ဤအရည္ပို္င္းတြင္ အေရးၾကီးဆံုးျဖစ္ေသာ ေသြးသည္ ရုပ္ခႏၶာ အနံအျပားသုိ႕ ေရာက္ရွိျပီး ကလာပ္စည္မ်ား၏ အေျမးပါးကုိ ျဖတ္၍ အသက္ရွင္သန္ေရးအတြက္ လုိအပ္ေသာ အဟာရႏွင့္ ေအာက္ဆီဂ်င္တုိ႕ကို ရုပ္ခႏၶာတစ္ခုလံုးသုိ႕ ေပးပုိ႕ႏုိင္သည္။ ေလသေဘာရွိေသာ အစိတ္အပို္င္းတြင္လဲ တြန္းကန္ႏဳိင္ျခင္း လွဳပ္ရွားႏုိင္ျခင္း၊ ဖိအားေပးႏဳိင္ျခင္း ဂုဏ္သတၱိရွိိပါသည္ ထုိ႕ေၾကာင့္ အစာမ်ဳိရာတြင္ ဖိအားေပးျခင္း၊ ေခ်ာင္းဆုိးသည့္အခါ အညစ္အေၾကားစြန္႕သည့္အခါ အတြင္းမွ တြန္းကန္အားေပးျခင္း တုိ႕ လုပ္ေပးႏုိင္သည္။ အပူသေဘာသည္ ရုပ္ခႏၶာတြင္ အပူေငြ႕ရွိပါသည္ ၄င္းသည္ အပူစြမ္းအင္အျဖစ္တည္ရွိျပီး အပူစြမ္းအင္ကို ကလာပ္စည္မ်ားရွင္သန္ေရလုပ္ငန္းမ်ားမွ ရရွိသည္။ အခဲ၊ အရည္၊ ေလ တုိ႕သည္ အပူဓာတ္မ်ားရာတြင္ ျပန္႕ကားျပီး အပူဓာတ္နည္းလွ်င္ က်ဳ႕ံ၀င္ၾကပါသည္။ တစ္သမတ္တည္ရွိေသာ အပူဓာတ္က ထုိသုိ႕မျဖစ္ေအာင္ထိန္းသိမ္းေပးသည္ ရုပ္ခႏၶာတြင္ အပူစြမ္းအင္အျပင္ လွ်ပ္စစ္စြမ္းအင္၊ မ်ားရွိသည္ဟု သိပၸံပညာက ေတြ႕ရွိခဲ့ပါသည္။ ရုပ္တရားတစ္ခုလံုးကို စိီစစ္ၾကည့္လုိက္ရင္ ဓာတ္ၾကီးေလးပါးမွ လြဲ၍ ဘာမွမရွိ ယင္းဓာတ္ၾကီးေလးပါးတစ္မ်ဳီးစီတြင္ ကိုယ္ပုိင္ ဂုဏ္သတၱိ တစ္မ်ဳိးစီ ရွိေနၾကျပီး အခ်ဳိးညီညီ လုပ္ငန္းမ်ား လုပ္ေနျခင္းေၾကာင့္ ရုပ္ခႏၶာ ရွင္သန္ေနျခင္း ျဖစ္ပါသည္။ ေဖာ္ျပခဲ့ေသာ အေၾကာင္းအရာမ်ားကို လြန္ခဲ့ေသာ ႏွစ္ေပါင္း ႏွစ္ေထာင္ေက်ာ္က ဗုဒၶျမတ္စြာဘုရားရွင္သည္ ရုပ္ခႏၶာ၏ အေျခခံဓာတ္ၾကီးေလးပါးႏွင့္ ပက္သက္၍ ေလးေလးနက္နက္ပုိင္းျခား ၾကည့္တတ္ရန္ နည္းလမ္းေပးထားခဲ့ျပီး ျဖစ္ပါသည္။
တစ္ဖန္ ေဆးပညာက ေယာက်္ားႏွင့္ မိန္းမ ျဖစ္ေစေသာ ဘာ၀ရုပ္တုိ႕သည္(ေဆးပညာေခၚ chromosome) အဖမ်ဳိးဥေခၚ အဖဖက္မွ ေယာက်္ားျဖစ္ေစေသာ ဘာ၀ရုပ္ႏွင့္ အမိမ်ဳိးဥတုိ႕ အေၾကာင္းအားေလ်ာ္စြာ ေပါင္းစပ္မိလွ်င္ ေယာက်္ားျဖစ္ျပီး အဖဖက္မွ မိန္းမျဖစ္ေစေသာ ဘာ၀ရုပ္ႏွင့္ အမိမ်ဳိးဥတုိ႕ ေပါင္းစပ္မိေသာအခါ မိန္းမျဖစ္ေၾကာင္းကို ေဖာ္ျပခဲ့ပါသည္။ ေယာက်္ား၊ မိန္းမျဖစ္ျခင္းသည္ အမိမ်ဳိးဥႏွင့္ အဖမ်ဳိးဥတုိ႕ အေၾကာင္းအားေလ်ာ္စြာ ေပါင္းစပ္မိျခင္းေၾကာင့္ ျဖစ္သည္ဟု ဆုိပါသည္။
ဗုဒၶ၏ လူ႕သဘာ၀ဓမၼပညာတြင္ ပဋိသေႏၶ တည္ဆဲခဏတြင္ ေယာက်္်ားျဖစ္ေစေသာ အေၾကာင္း ကမၼသတိၱကေထာက္ပံလွ်င္ ေယာက်္ားျဖစ္ျပီး၊ မိန္းမျဖစ္ေစေသာ ကမၼသတၱိက ေထာက္ပ့ံလွ်င္ မိန္းမျဖစ္ေၾကာင္း ရွင္းျပထားပါသည္။ ပဋိသေႏၶတည္ျပီးခ်ိန္မွစ၍ လူ၏ ဗီဇနိယာမ(ေဆးပညာေခၚ genetic law) အတုိင္း ကလာပ္စည္မ်ား အဆင့္ဆင့္ တုိးပြားလာရာ အရြယ္ေရာက္သည့္ အခ်ိန္၌ ကလာပ္စည္ေပါင္း ကုေဋတစ္သိန္းေက်ာ္ရွိသည္။ ယင္းမွာ ရုပ္၏ ဗီဇနိယာမအတုိင္း အစိတ္အပို္င္း(ေကာ႒ာသ) ျဖစ္ေအာင္ဖြဲစည္းသည္။ ေဆးပညာက ကလာပ္စည္မ်ားသည္ တစ္စကၠန္႕တြင္ ငါးကုေဋ ပ်က္စီးေနၾကျပီး ငါးကုေဋ အသစ္ျဖစ္ေၾကာင္း ကိန္းဂဏန္းျဖင့္ေဖာ္ျပသည္။ ဗုဒၶ၏ ဓမၼပညာတြင္ ေဖာ္ျပေသာ ရုပ္ႏွင့္နာမ္ တုိ႕သည္ ျဖစ္ျခင္း၊ တည္ျခင္း ပ်က္ျခင္း၊ အစဥ္ကုိ မွန္ကန္ေၾကာင္း ေဆးပညာက ေထာက္ခံေနျခင္းျဖစ္သည္။ ဤကဲ့သုိ႕ ပ်က္ျခင္းႏွင့္ အသစ္ ျဖစ္ျခင္း အစဥ္သည္ ရုပ္ကလာပ္စည္တုိ႕၏ မတည္ျမဲျခင္းသေဘာ ၀ိပရိဏမ ဒုကၡဟုေခၚပါသည္၊ ၀ိပရိဏမ ဒုကၡသည္လည္း ဒုကၡသစၥာအနက္ တစ္ခက္ျဖစ္၍ သခၤ ါရ ဒုကၡကဲ့သုိ႕ ညဏ္ပညာျဖင့္သာ သိႏုိင္ေသာ ခႏၶာဒုကၡသစၥာျဖစ္ပါသည္။ ကလာပ္စည္းမ်ား ျဖစ္ျခင္းပ်က္ျခင္း ရပ္စဲေသာအခါ ေသျခင္း မရဏ ျဖစ္ေပၚသည္။ ေသးငယ္ေသာ ပရမာႏုျမဴေခၚ ကလာပ္စည္မ်ား ျဖစ္ပ်က္ပံုကို ဥပမာေပးရေသာ္ တီဗီဖန္သားျပင္အား ၾကည့္ရွဴ႕ျခင္းျဖင့္သိႏုိင္သည္ ေသးငယ္ေသာအစက္ေျပာက္ေလးမ်ား ေျပာင္းလည္းလွဳပ္ရွားျခင္ေၾကာင့္ အရုပ္ပံုမ်ားလွဳပ္ရွားေနျခင္း အျဖစ္ က်ေနာတုိ႕ အျမင္အာရုံတြင္ ထင္လာပါသည္။

ဗုဒၶ၏ ၀ိပႆနာ ပညာသည္ သာမန္သိရုိးသိစဥ္ထက္ ပို၍ ထူးထူးျခားျခားသိျခင္းျဖစ္ပါသည္။ မဟာသတိပ႒ာနသုတ္ ကာယႏုပႆနာ သတိပ႒ာန္တြင္ မိမိ၏ အတြင္း၌ရွိေသာ ရုပ္အေပါင္းအစု(အဇၥဳတၱကာယ)ကုိ ရွဴ႕မွတ္ရုံသာမက အျပင္ရွိေသာ (ဗဟိဒၶကာယ)မ်ားကိုလည္း ရွဴ႕မွတ္ျပီး အတြင္းႏွင့္အျပင္ ရုပ္အစုအေပါင္းတုိ႕ တူညီမူ႕ကိုလည္း ရွဴ႕မွတ္ရန္ ညြန္ျပထားပါသည္။ သတၱေလာက၏ မွီတည္ရာ ဤကမၻာၾကီးသည္ မ်က္စိျဖင့္ ျမင္ရေသာ ၾသကာသေလာက၏ အစိတ္အပိုင္းျဖစ္သည္။ သတၱေလာကၾကီး တစ္ခုလံုးကို ဓာတ္ၾကီးေလးပါးႏွင့္ ဖြဲ႕စည္းထားျပီး ယင္းတုိ႕ကို စဥ္ဆက္မပ်က္ ရွင္ေရးလုပ္ငန္းေၾကာင္းႏွင့္ ၾသကာသေလာကတြင္ပါေသာ ကမာၻေျမၾကီးလဲ ဓာတ္ၾကီးေလးပါးႏွင့္သာ စဥ္ဆက္မပ်က္ လုပ္ငန္းမ်ားလုပ္ေနျပီး မရပ္မနား ေရြ႕လ်ားေနေၾကာင္း သိႏွိင္ပါသည္။ အထူးမွတ္သားသင့္သည္မွာ သတၱ၀ါတုိ႕၏ ရုပ္ခႏၶာကို ဓာတ္ၾကီးေလးပါးႏွင့္ ဖြဲ႕စည္းထားသလုိ ၾသကာသေလာကၾကီးတစ္ခုလံုးကိုလဲ ဓာတ္ၾကီးေလးပါးႏွင့္သာ ဖြဲ႕စည္းထားပါသည္။ သတၱ၀ါတုိ႕၏ ရုပ္ခႏၶာတြင္ ပါ၀င္ေသာ ဓာတ္ၾကီးေလးပါး(စြမ္းအင္)သည္ စိတ္(နာမ္ဓာတ္)ကို ထုတ္ႏုိင္ၾကျခင္းမွာ လူအပါအ၀င္ သတၱ၀ါမ်ား၏ ထူးျခားခ်က္ပင္ျဖစ္သည္။
သတၱေလာကႏွင့္ ၾသကာသေလာကၾကီးသည္ စဥ္ဆက္မပ်က္ လုပ္ငန္းမ်ား လုပ္ေနၾကေသာေၾကာင့္ ထုိေလာက ႏွစ္ခုလံုးကို လုပ္ငန္းေလာက သခၤ ါရေလာက ဟုေခၚသည္။ သိပၸံပညာက ေဖာ္ထုတ္ျပခဲေသာ အခ်က္အလက္မ်ားႏွင့္ ယွဥ္၍ေလ့လာျခင္းျဖင့္ လြန္ခဲ့ေသာ ႏွစ္ေပါင္းႏွစ္ေထာင္ေက်ာ္ကပင္ သတၱေလာက၊ ၾသကာသေလာက၊ သခၤ ါရေလာကဟူ၍ ေလာကသံုးပါးကို ပိုင္းျခားေဖာ္ျပခဲ့ေသာ ဗုဒၶျမတ္စြာဘုရားရွင္၏ သဘာ၀ဓမၼပညာကို ၾကည္ညဳိႏဳိင္ပါသည္။ ဗုဒၶသည္ ေလာကသံုးခြင္အား ၾကြင္းမဲ့ကုန္စင္သိျမင္ေသာမူေတာ္ေၾကာင့္ ေလာက၀ိဒူ ဂုဏ္ေတာ္ႏွင့္ ျပည့္စံုပါေပေသာ ျမတ္စြာဘုရားရွင္ျဖစ္ပါသည္။ ဗုဒၶျမတ္စြာ ဘုရားရွင္၏ ေလာက၀ိဒူ ဂုဏ္ေတာ္ကို ၾကည္ညဳိႏုိင္ရန္ အနည္းငယ္ေဖာ္ျပပါမည္။ စၾက၀ဠာသည္ စကၠ၀ါဠဟူေသာ ပါဠိစကားမွ ဆင္းသက္လာသည္။ စကၠ၀ါဠမွာ စက္ကဲ့သုိ႕ လွည့္ပတ္ေနျခင္းဟု အဓိပၸါယ္ ရွိသည္။ ဗုဒၶ၏ သဘာ၀ဓမၼပညာက ေန၊ ကမာၻႏွင့္ လတုိ႕တုိ႕ ပါေသာ အဖြဲ႕တစ္ဖြဲ႕ကို ေလာကဓာတုတစ္ခုဟု ေခၚသည္။ ယင္းကို သိပၸံပညာက( cosmology)က solar system တစ္ခုဟု ေခၚသည္။ ေလာကဓာတုေပါင္း တစ္ေထာင္ပါေသာ အဖြဲ႕ကို သဘာ၀ဓမၼပညာက စူဠသဟႆိ ေလာကဓာတုဟုေခၚသည္။ တစ္သန္းပါေသာ အဖြဲ႕ကို မဇိၥဳမ သဟႆိ ေလာကဓာတုဟု ေခၚပါသည္။ သန္းေပါင္းတစ္ေထာင္ပါေသာ အဖြဲ႕ကုိ မဟာသဟႆိ ေလာကဓာတုဟုေခၚသည္။ ထုိမဟာသဟႆိ ေလာကဓာတုကို သိပၸံပညာက galaxy တစ္ခုဟု ေခၚသည္။ လူတုိ႕ေနရာ ဤကမာၻကဲ့သုိ႕ေသာ ကမာၻမ်ားပါေသာ စၾကာ၀ဠာမ်ား မေရမတြက္ႏုိင္ေအာင္ ရွိသည့္အတြက္ ဗုဒၶက စၾက၀ဠာ အနႏၱ၊ ကမၻာ အနႏၱႏွင့္ သတၱ၀ါ အနႏၱဟု ေဟာၾကားေတာ္မူခဲ့ျခင္း ျဖစ္သည္။ ယခု ႏွစ္ေပါင္း ၁၀၀ အတြင္းက်မွ သိပၸံပညာရွင္ေပါင္းမ်ားစြာတုိ႕က ကိရိယာမ်ားစြာ၊ သခ်ၤာတြက္နည္းမ်ားစြာကို အသံုးျပဳတြက္ခ်င္းျဖင့္ စၾက၀ဠာအနႏၱရွိေၾကာင္းႏွင့္ ထုိစၾက၀ဠာမ်ားတြင္ ကမၻာကဲ့သုိ႕ သတၱ၀ါတုိ႕ အသက္ရွင္ ေနႏုိင္ေသာ ကမာၻမ်ား ရွိသည္ဟု သိလာၾကသည္ စၾက၀ဠာမ်ားတြင္ ျဖစ္ေစသည္အေၾကာင္း၊ တည္ေစသည့္အေၾကာင္း၊ ပ်က္ေစသည့္အေၾကာင္း မ်ားေၾကာင့္ ျဖစ္ျခင္း၊ တည္ျခင္း၊ ပ်က္ျခင္း တုိ႕ျဖင့္ ဟင္းလင္းျပင္(universe) ထဲတြင္ မရပ္မနား၊ ေရြ႕လ်ား လွည့္ပတ္ေနၾကေၾကာင္း သိပၸံပညာက ေဖာ္ျပႏဳိင္ခဲ့သည္၊ လြန္ခဲ့ေသာ ႏွစ္ေပါင္းႏွစ္ေထာင္ေက်ာ္ကပင္ ဗုဒၶတစ္ဆူတည္းက သဗၺညဳတ ညဏ္ေတာ္ျဖင့္ ေဟာၾကားေတာ္မူခဲ့သည္ကို မွန္ကန္ေၾကာင္း သိပၸံပညာက ေထာက္ခံလာျခင္းပင္ ျဖစ္သည္။ ေဖာ္ျပခဲ့ေသာ အေျခခံကာ သတၱေလာက၊ ၾသကာသေလာကႏွင့္ သခၤါရေလာကဟူ၍ ေလာကၾကီး သံုးပါးကိုိ ပုိင္ျခား သိေတာ္မူေသာ ဗုဒၶျမတ္စြာဘုရွားရွင္၏ ေလာက၀ိဒူ ဂုဏ္ေတာ္ကုိ ၾကည္ညဳိ ႏဳိင္ပါသည္။

သိပၸံေခတ္ဟု ေခတ္စားေနေသာ မ်က္ေမွက္ေခတ္မွာ သိပၸံပညာသည္သာ ေခတ္မွီ၍ ဗုဒၶသဘာ၀ဓမၼအား ေခတ္မမွီေတာ့ဟု ထင္မွတ္မွားေနၾကပါတယ္ အမွန္တယ္မွာ ယခုေတြ႕ရွိထားေသာ သိပၸံပညာသည္ ေနာက္ႏွစ္ ငါးဆယ္ အတြင္းမွာပင္ ေခတ္တံုးသြားပါလိမ့္မည္ျဖစ္သည္ ဗုဒၶသဘာ၀ဓမၼသည္ ႏွစ္ေပါင္း ၂၅၀၀ ေက်ာ္ ၾကာေညာင္းခဲ့ ေသာ္လည္း ဆန္းသစ္လ်က္ပင္ ျဖစ္ပါတယ္။ သိပၸံပညာသည္ ရုပ္ဟုဆုိအပ္ေသာ ျဒပ္ႏွင့္ စြမ္းအင္ အေၾကာင္းကိုသာ သိနားလည္ႏုိင္ျပီး နာမ္တရားျဖစ္သည့္ စိတ္၊ ေစသသိက္ တုိ႕ကို မသိနားမလည္ပါ။ သိပၸံပညာသည္ ရုပ္၀တၳဳအမ်ဳိးမ်ဳိးတုိ႕ကုိ ေျပာင္းလဲ ထုတ္လုပ္ေပးႏုိင္ေသာ္လည္းပဲ နာမ္ပုိင္း ျဖစ္ေသာ ေလာဘ၊ ေဒါသ၊ ေမာဟ၊ မာန၊ ဒိ႒ိ ကၠဳသာ၊ မစၧရိယ ဆုိတဲ့ ေစတသိက္တရားဆုိးတုိ႕ ျခယ္လွယ္ျခင္းကို ခံေနရေသာ လူသားမ်ားကုိ ယဥ္ေက်းသိမ္ေမြ႕လာေအာင္ မဆုံးမ မျပဳလုပ္ေပးႏဳိင္ပါ ေဖာ္ျပပါတရားဆုိးမ်ား လြန္ကဲေနသမွ်ကာလပက္လံုး ဘ၀ျငိမ္းခ်မ္းေရးကို မရရွိႏိုင္ပါ။ တစ္နည္းဆုိရေသာ သိပၸံပညာသည္ သူေတာ္ေကာင္းတရားထြန္းကားေအာင္ မေဆာင္ရြက္ေပးႏဳိင္ပါ ဗုဒၶတရားကသာ သူေတာ္ေကာင္တရား ထြန္းကားလာေအာင္ ေဆာင္ရြက္ေပးႏဳိင္ပါသည္။
ဗုဒၶသဘာ၀ဓမၼသည္ ပရမတၳတရား (၄)ပါးရွိေၾကာင္းေဟားၾကားခဲ့ပါသည္ သိပၸံပညာသည္ ရုပ္တရား ရုပ္တရားတပါးကိုသာ သိႏုိင္သည္ က်န္တရား သံုးပါးကို မသိႏုိင္ပါ။ ေနာက္ျပီး ဒိီပရမတၳတရား အေပါင္းတုိ႕ရဲ႕ ျဖစ္ပ်က္ ဆက္ႏြယ္ပံုကို ရွင္းျပဖုိ႕ နိယာမတရား ငါးပါး ရွိပါတယ္။
၁။ ဥတုနိယာမ။ ။ ရုပ္ပုိင္းဆုိင္ရာနိယာမမ်ား၊
၂။ ဗီဇနိယာမ။ ။ ဇီ၀ဆုိင္ရာ နိယာမမ်ား၊
၃။ စိတၱနိယာမ။ ။ စိတ္တို႕၏ ျဖစ္ျမဲသေဘာ၊
၄။ ကမၼနိယာမ။ ။ ကံတရားတုိ၏ ျဖစ္ျမဲသေဘာ၊
၅။ ဓမၼနိယာမ။ ။ သဘာ၀ဓမၼတုိ႕၏ ျဖစ္ျမဲသေဘာ၊
ဤသုိ႕ ေလာကၾကီးတြင္ အမွန္တကယ္ရွိေသာ နိယာမငါးပါးတြင္ သိပၸံပညာသည္ (၁) ႏွင့္ (၂) ကိုသာ သိနားလည္ႏဳိင္ျပီး က်န္နိယာမ တရားကို မသိနားမလည္ပါ။
ကမာၻေက်ာ္ သိပၸံပညာရွင္ အုိင္စတုိင္းေျပာသြားေသာ စကားရွိပါသည္။
Religion is lame without science and is blind without religion.
သိပၸံပညာမပါေသာ ဘာသေရးသည္ အက်ဴိးျဖစ္ျပီး ဘာသာေရးမပါေသာ သိပၸံပညာသည္ အကန္းျဖစ္သည္။
မွန္ပါသည္ ယခုမ်က္ေမွာက္ေခတ္တြင္ လူသားမ်ား စား၀တ္ေနထုိင္ေရးအတြက္ သိပၸံပညာသည္ အမွန္တကယ္လုိအပ္ပါတယ္ သုိ႕ေသာ္ သိပၸံပညာသည္ ေျခလက္သန္စြမ္းသည့္ မ်က္မျမင္သူႏွင့္ အလားတူေနသျဖင့္ မ်က္စိႏွင့္တူေသာ ဗုဒၶသဘာ၀ဓမၼသည္ ပို၍ပင္ လုိအပ္ပါသည္။
ဂရိေတြးေခၚရွင္ (Socrates)ဆုိကေရးတီးကလည္း
'' လူသားတုိ႕သည္ အမွန္တရားကို သိေအာင္ ရွာၾကံရမည္။ အမွန္တရားကိုသိမွ အမွားကို မည္သူမွ် ျပဳလုပ္ေတာ့မည္မဟုတ္'
ဟု ဆုိခဲ့ပါတယ္။ မွန္ပါသည္ အမွန္တရားကို အမွန္တကယ္သိပါက အမွားတရားသည္ လွည့္စားလုိ႕မရေအာင္ ရွင္းရွင္းလင္းလင္း ထင္ေပၚေနမည္ျဖစ္ပါသည္။ ယင္းသို႕ အမွန္တရားကို အမွန္တကယ္သိႏုိင္ရန္ ဗုဒၶသဘာ၀ဓမၼကို သင္ယူေလ့လာ လုိက္စားျခင္းျဖင့္သာ ေဆာင္ရြက္ႏုိင္ပါသည္။ဆုိကေရးတီးကပင္
''All i know is that i know nothing ကၽႊႏုပ္၏ သိျမင္ခ်က္အားလံုးကို သတၳဳခ်လုိက္လွ်င္ ကၽႊႏုပ္သည္ ဘာမွမသိျခင္းဟူေသာ အေျဖကိုသာရသည္ ''
ဟု ပညာရွိပီပီ ၀န္ခံခဲ့ပါသည္။ (Plato)ပေလတုိက အစစ္အမွန္တရားဟုသည္မွာ (Form)ပံုစံ သေဘာေဆာင္ေသာ နာမ္ေလာကျဖစ္သည္ ရုပ္ေလာကသည္ ပံု၏အသြင္လကၡဏာျဖစ္၍ အမွန္ရွိေသာ ေလာကမဟုတ္ဟုဆုိခဲ့ပါသည္။ ပေလတုိ႕၏ တပည့္ျဖစ္သူ (Aristotle)အရစၥတုိတယ္ကလဲ ရုပ္ေလာကႏွင့္ နာမ္ေလာကသည္ ခြဲမရေအာင္ ဒြန္တြဲ ဆက္စပ္ေနျပီး အေျခအေနအရ ေျပာင္းလဲေနသည္ဟု ဆုိပါသည္။ ေတြးေခၚပညာရွင္တုိ႕သည္ ဆင္ျခင္းျခင္အဓိက၀ါဒ(Rationalism) ကုိဦးစားေပးၾကတယ္။ ထုိ႕ျပင္ ယခုအခါ စိတ္ခ်င္းဆက္သြယ္သည့္ တယ္လီ၏ပသီ (Telepathy)၊ စိတ္စြမ္းအင္အားျဖင့္ အရာ၀တၳဳမ်ားကုိ ေရႊ႕လ်ားေစႏုိင္ေသာ တယ္လီကုိင္းနက္ဆစ္(Telekinesis)၊ ဖံုးကြယ္ေနေသာ အရာမ်ားႏွင့္ ေ၀းလံသည့္အရပ္ေဒဒ၌ရွိေသာ အရာမ်ားကုိ ျမင္ေတြ႕ႏုိင္သည့္ ကလယ္ဗုိးယင့္(Clairvoyance)၊ အနာဂတ္တြင္ျဖစ္လာမည့္ အေၾကာင္းအရာတုိ႕ကုိ ၾကဳိတင္ျမင္ႏဳိ္င္ေသာ ပရီေကာ့နီရွင္း(Precognition)၊ စသည့္ မရစိတ္ပညာ(Parapsychology) တန္ခုိးမ်ား ရွိေၾကာင္းကိုလဲ စိတ္ပညာရွင္မ်ားႏွင့္ သိပၸံပညာရွင္မ်ားက လက္ခံထားၾကပါတယ္။ သုိ႕ေသာ္ အဘယ္ေၾကာင့္ ဤကဲ့သုိ႕ေသာ ထူးျခားသည့္ စြမ္းရည္မ်ား ရွိေၾကာင္းကိုကား မရွင္းျပႏုိင္ၾကပါဘူး။ ဗုဒၶျမတ္စြာဘုရားရွင္၏ သဘာ၀ဓမၼပညာက စိတ္ျဖစ္ပံု၊ ပ်က္ပံု၊ စိတ္ေၾကာင့္ရုပ္ျဖစ္ပံု၊ စိတ္ကုိျခယ္လွယ္ေနၾကေသာ ေစတသိက္မ်ားေၾကာင့္ စိတ္အမ်ဳိးမ်ဳိးေျပာင္းလဲပံု၊ ကုသုိလ္စိတ္ႏွင့္ အကုသုိလ္စိတ္ျဖစ္ပံု၊ ယင္းစိတ္တုိ႕ႏွင့္ ယွဥ္ျပီး အကုသုိလ္ကံ၊ အကုသုိလ္ကံ ေစတနာေၾကာင့္ သုဂတိႏွင့္ ဒုဂၢဘ၀မ်ား ျဖစ္ေပၚပံု၊ စ်ာန္အဘိညဏ္ရေအာင္ အားထုတ္လွ်င္ တယ္လီပသီ၊ ကလယ္ဗုိးယင့္၊ ပရီေကာ့နီရွင္း စသည့္တုိ႕ထက္ အဆမ်ားစြာပုိျပီး အစြမ္းထက္ေသာ ညဏ္ပညာရရွုိႏဳိင္ပံု၊ ဘ၀ကုိ တက္မက္တြယ္တာတတ္သည့္ တဏွာကုိ ၀ိပႆနာပညာျဖင့္ ပယ္သတ္ႏဳိင္ပံု၊ ထုိသို႕ ပယ္သက္လုိက္သည့္အခါ အခ်မ္းသာဆံုးျဖစ္ေသာ သႏၱိသုခကုိ ခံစားရပံု အလံုးစံုတုိ႕ကုိ တိတိက်က် ေဟာၾကားထားပါသည္။

ကမာၻေတြးေခၚပညာရွင္ၾကီးမ်ားသည္ ပရမတ္တရားအထိ ေတြးေခၚေျမာ္ျမင္ႏုိင္ၾကသည္ဟု တစ္ခ်ိဳ႕ပညာရွိတုိ႕က အဆိုျပဳေစကာမူ မရမတ္နယ္တုိ႕ အမွန္တကယ္မေရာက္ၾကပါဘူး ၊ သိပၸံပညာက ရုပ္ကုိ အက္တန္၊ ေမာလီက်ဴးမ်ား အျဖစ္သုိ႕လည္ေကာင္း၊ အီလက္ထရြန္၊ ပရုိတြန္၊ နယူထရြန္၊ အဆင့္ထိလည္ေကာင္း အေသးစိတ္ ခြဲျခမ္းစိတ္ျဖာႏဳိင္ေစကာမူ၊ စိတ္၊ေစသသိက္၊ နိဗၺာန္ တုိ႕၏အေၾကာင္းကို မသိျမင္ၾကပါ ထုိျပင့္ ယင္းပရမတ္တရားတုိ႕ အခ်င္းခ်င္းဆက္ႏြယ္ေနပံုကိုလည္း မသိနားမလည္ႏဳိင္ၾကပါဘူး။ ဒါေၾကာင့္ သိပၸံပညာက ပုဂၢဳိလ္ရွိသည္၊ ေယာက္်ားရွိသည္၊ မိန္းမရွိသည္၊ ေခြးေၾကာင္၊ ေမာ္ေတာ္ကား၊ေလယာဥ္ ရွိသည္ ဆုိေသာ ပညတ္အျမင္မ်ားကို မေျပာင္းလဲေစႏုိင္ပါ ပညတ္ေလာက အတြက္မူ ယင္းမွာ အတုိင္းအသာတစ္ခုထိ ျငင္းစရာမရွိေအာင္မွန္ပါသည္ သို႕ေသာ္ ဗုဒၶသဘာ၀ ပရမတ္တရားအရမွာမူ ထုိပညတ္ခ်က္မ်ားမရွိပါ။ ဥပမာ လူဟုသတ္မွတ္ထားေသာ ေလာကီအမွန္တရားကို ဆံပင္၊ေမြးညွင္း၊ ေျခသည္း၊လက္သည္း၊ အသား၊အေရ အေၾကာ၊အရုိး ဟု ခြဲျခမ္းစိတ္ျဖာလုိက္ပါက လူမရွိေတာ့ေပ ေကာ႒ာသ ၃၂ ပါးျဖင့္ဖြဲ႕စည္းထားျခင္းသာျဖစ္သည္။ ထုိ႕အတူ လူ၏ အစိတ္အပိုင္းအျဖစ္ သတ္မွတ္ထားေသာ ခံစားမူ႕ျဖစ္ေသာ ေ၀ဒနကၡႏၶာ၊ မွတ္သားမူ႕ျဖစ္ေသာ သညွာကၡႏၶာ၊ ေစ့ေဆာ္မူ႕ျဖစ္ေသာ သခၤ ါရကၡႏၶာ၊ သိမူ႕ျဖစ္ေသာ ၀ိညာနကၡႏၶာ၊ ဤနာမ္ခႏၶာေလးပါးကို လူဟု မသတ္မွတ္ႏုိင္ပါ၊ ရူပကၡႏၶာဆုိေသာ ရုပ္အစုႏွင့္ ေပါင္းစပ္လုိက္ေသာအခါမွသာ လူဟူေသာပညတ္ ျဖစ္ေပၚလာျခင္းျဖစ္သည္။ ေမာ္ေတာ္ကား၊ ေလယာဥ္ စသည္တုိ႕မွာလဲ ထုိးနည္းလည္းေကာင္းပင္ျဖစ္ပါသည္။ တစ္စစီျဖဳတ္လုိက္ပါက ပညတ္အမွန္တရားသည္ ေပ်ာက္ကြယ္သြားပါသည္။ ဗုဒၶ၏ သဘာ၀ဓမၼပညာသည္ စၾက၀ဠာအလံုးစံု၌ ရွိၾကေသာ သက္ရွိသက္မဲ့ အလံုးစံုတုိ႕ကို အေျခခံအက်ဆံုး ျဖစ္သည့္ ပရမတၳ တရားမ်ားျဖင့္ အရွိကုိအရွိအတုိင္း သဘာ၀အမွန္အတုိင္း ခြဲျခမ္းစိတ္ျဖာကာ ေ၀ဖန္စီစစ္ျပထားေသာ ပညာ ျဖစ္ပါသည္။

အၾကည္ရုပ္မ်ားႏွင့္ အၿပင္စိတ္မ်ား
ရုပ္ခႏၶာသို႔ ၿပင္ပမွ လာေရာက္ထိေတြ႔ရိုက္ခတ္ႏိုင္ေသာ အၿပင္အာရံု ငါးမ်ဳိးရွိသည္။ အဆင္းအာရံု (ရူပါရံု)၊ အသံအာရံု (သဒၵါရံု). အန႔ံအာရံု (ဂႏၶာရံု)၊ အရသာအာရံု (ရသာရံု)ႏွင့္ အေတြ႔အထိအာရံု (ေဖာ႒ဗၺာရံု)တို႔ ၿဖစ္သည္။ ငါးမ်ဳိးရွိေသာေၾကာင့္ ပဥၥအာရံု) ဟုေခၚသည္။
ရုပ္ခႏၶာ၌လည္း ထိုၿပင္ပမွ ရိုက္ခတ္သည့္ သက္ဆိုင္ေသာ အၿပင္ အာရံုငါးမ်ဳိးကို လက္ခံသည့္ အၿပင္တံခါး ငါးေပါက္ရွိသည္။ မ်က္စိ၌ရွိေသာ မ်က္စိအၾကည္ (စကၡဳပသာဒ ရုပ္)၊ နား၌ရွိေသာ နားအၾကည္ရုပ္ (ေသာတပသာဒရုပ္)၊ ႏွာေခါင္း၌ရွိေသာ ႏွာေခါင္းအၾကည္ရုပ္ (ဃာနပသာဒရုပ္)၊ လွ်ာ၌ရွိေသာ လွ်ာအၾကည္ရုပ္ (ဇိ၀ွာပသာဒရုပ္)ႏွင့္ ရုပ္ခႏၶာကို ဖံုးအုပ္ထားေသာ အေရၿပား ေနရာ အႏွံ႔အၿပား၌ ရွိသည့္ ကိုယ္အၾကည္ရုပ္ (ကာယပသာဒရုပ္)ဟူ၍ ၿဖစ္သည္။ ငါးေပါက္ရွိေသာေၾကာင့္ ပဥၥဒၶါရဟု ေခၚသည္။
မ်က္စိအၾကည္ရုပ္သည္ အဆင္းအာရံုကို လက္ခံ၍ ၿမင္ကိစၥကို ေဆာင္ရြက္သည္။ နားအၾကည္ရုပ္သည္ အသံအာရံုကို လက္ခံ၍ အၾကားကိစၥကို ေဆာင္ရြက္သည္။ ႏွာေခါင္းအၾကည္ရုပ္သည္ အနံ႔အာရံုကို လက္ခံ၍ အနံ႔ကိစၥကို ေဆာင္ရြက္သည္။ လွ်ာအၾကည္ရုပ္သည္ အရသာအာရံုကို လက္ခံ၍ အရသာကိစၥကို ေဆာင္ရြက္သည္။ ကိုယ္အၾကည္ရုပ္သည္ အေတြ႔အထိ အာရံုကို လက္ခံ၍ အေတြ႔အထိကိစၥ ေဆာင္ရြက္သည္။ ကိစၥငါးမ်ဳိး ေဆာင္ရြက္ရန္ အၾကည္ရုပ္ တစ္မ်ဳိးစီ၏ ထူးဆန္းစြာ တည္ေဆာက္ထားပံုကို ဥာဏ္ႏွင့္ ဆင္ၿခင္ႏိုင္သည္။
သက္ဆိုင္ရာအာရံုသည္ သက္ဆိုင္ရာအၾကည္ရုပ္သို႔ တစ္ခါရိုက္ခတ္တိုင္း ထိုသက္ဆိုင္ရာ အၾကည္ရုပ္၌ သိသင့္သည့္သေဘာ (၀ိညာဏ္)၊ ခံစားသည့္သေဘာ (ေ၀ဒနာ)၊ မွတ္သည့္သေဘာ (သညာ)ႏွင့္ အားထုတ္သည္႔သေဘာ (သခၤါရ) တစ္ခုစီ အလိုအေလ်ာက္ တစ္ၿပိဳင္နက္ၿဖစ္ေပၚသည္။ ထိုသိသည့္သေဘာ ခံစားသည့္သေဘာ၊ မွတ္သည့္သေဘာႏွင့္ အားထုတ္သည္႔သေဘာတို႔ကို စိတ္အဖဲြ႔အစည္း ေလးမ်ဳိး၊ တစ္နည္း နာမ္ခႏၶာ ေလးပါးဟု ေခၚသည္။ စိတ္သည္ ၿဖစ္ေပၚသည့္အခါတိုင္း တစ္ခုမကဘဲ အေရအတြက္အားၿဖင့္ မ်ားစြာၿဖစ္၍ အလြန္လ်င္ၿမန္ေသာ ၿဖစ္ၿခင္း၊ တည္ၿခင္း၊ ပ်က္ၿခင္း အစဥ္အတန္းႏွင့္ တန္းစဥ္၍ ၿဖစ္ေပၚေလ့ ရွိေသာေၾကာင့္ နာမ္ခႏၶာဟု ေခၚသည္။ သိသင့္သည့္သေဘာ အစဥ္အတန္းကို ေ၀ဒနကၡႏၶာ၊ မွတ္သည့္သေဘာ အစဥ္အတန္းကို သညာကၡႏၶာႏွင့္ အားထုတ္သည့္သေဘာ အစဥ္အတန္းကို သခၤါရကၡႏၶာဟူ၍ ေခၚသည္။ သိသည့္သေဘာႏွင့္ ခံစားသည့္ သေဘာမ်ားသည္ သိသာေသာေၾကာင့္ ၎တို႔ကို အာရံုၿပဳ၍ ရသည္။
အၾကည္ရုပ္ငါးမ်ဳိးရွိသည့္အနက္ မ်က္စိအၾကည္ရုပ္ႏွင့္ နားအၾကည္ရုပ္တို႔တြင္ သိသည့္သေဘာ ထင္ရွား၍ ႏွာေခါင္းအၾကည္ရုပ္၊ လွ်ာအၾကည္ရုပ္ႏွင့္ ကိုယ္အၾကည္ရုပ္တို႔တြင္ ခံစားသည့္ သေဘာက ထင္ရွားသည္။
မ်က္စိအၾကည္ရုပ္ႏွင့္ နားအၾကည္ရုပ္တို႔သည္ ပတ္၀န္းက်င္ႏွင့္ ဆက္သြယ္ရာတြင္ အဓိက အေရးၾကီးေသာ အၾကည္ရုပ္မ်ား ၿဖစ္ၾကသည္။ အၾကားအၿမင္ ဗဟုသုတဟူသည့္အတိုင္း မ်က္စိႏွင့္ နားကို အသံုးၿပဳ၍ ဗဟုသုတကို ရွာရသည္။ ေန႔စဥ္ လုပ္ေနသည့္ လုပ္ငန္းမ်ား၏ ၉၀ ရာခိုင္ႏႈန္းသည္ မ်က္စိကို အသံုးၿပဳရသည္း မ်က္စိႏွင့္ နားသို႔ ရိုက္ခတ္ေသာ အာရံုမ်ားသည္ အေ၀း၌ ရွိေသာေၾကာင့္ ထိုမ်က္စိႏွင့္ နားအၾကည္ရုပ္မ်ားကို အသမၸတၱဂါဟကရုပ္မ်ားဟု ေခၚသည္။
ႏွာေခါင္းအၾကည္ရုပ္၊ လွ်ာအၾကည္ရုပ္၊ ကိုအၾကည္ရုပ္မ်ားသို႔ လာေရာက္ထိေတြ႔သည္႔ ပစၥည္း(အာရံု)မ်ားသည္ ရုပ္ခႏၶာႏွင့္ တိုက္ရိုက္ထိ၍ ရုပ္ခႏၶာတြင္းသို႔ တိုက္ရိုက္သြင္းရမည့္ ပစၥည္းမ်ား ၿဖစ္ေသာေၾကာင့္ ရုပ္ခႏၶာႏွင့္ တည္႔မတည္႔ စိစစ္ရန္ လိုအပ္သည္။ ႏွာေခါင္း၊ လွ်ာႏွင့္ ကိုယ္အၾကည္ရုပ္မ်ားက စစ္ေဆးသည့္စခန္း (check point) အေနႏွင့္ စိစစ္ေပးေနၾကေသာေၾကာင့္ ၎အၾကည္ရုပ္မ်ားကို သမၸတၱဂါဟက ရုပ္မ်ားဟု ေခၚသည္။
မၿမင္ရ၊ ကိုင္၍မရေသာ စိတ္ကို မည္ကဲ့သို႔ ေလ့လာရမည္နည္းဟု ေမးတတ္ၾကသည္။ မၿမင္ရသည္႔စိတ္ကပင္ ၿမင္ကိစၥကို ေဆာင္ရြက္ေနၿခင္းၿဖစ္သည္။ ၿမင္သည့္သေဘာတြင္ စိတ္ဟူေသာ နာမ္ဓာတ္ပါသည္ကို သိပါမွ စိတ္ကို ေလ့လာရန္ အေၿခခံပညာကို ရမည္။ စိတ္ကို ကိုင္၍မရေသာ္လည္း ပစၥည္းမွန္သမွ်ကို ကိုင္လွ်င္ အေတြ႔ပါသည္။ အေတြ႔ၿဖစ္ရန္ စိတ္ပါရသည္။ စိတ္ရွိမွ အေတြ႔ၿဖစ္ႏိုင္သည္။
စိတ္ၿဖစ္ရသည္႔အေၾကာင္းႏွင့္ စိတ္အလုပ္လုပ္ပံုတို႔ကို ထိုက္သင့္သည္႔အားေလ်ာ္စြာ သိမွသာ၊ တစ္နည္းအားၿဖင့္ သဘာ၀တရားကို လုပ္ငန္းလုပ္ေနၿခင္းေၾကာင့္ စိတ္ၿဖစ္ေပၚသည္ကို သိမွသာ `ငါ`သည္ အစဲြေၾကာင့္ ၿဖစ္၍ စိတ္သည္ သဘာ၀တရား အမွန္ၿဖစ္ေၾကာင္း ဆင္ၿခင္ႏိုင္မည္။
ၿပင္ပမွ အာရံုငါးမ်ဳိးက သက္ဆိုင္ရာ အၿပင္တံခါးေပါက္ ငါးမ်ဳိးသို႔ လာေရာက္ရိုက္ခတ္တိုင္း သက္ဆိုင္ရာ တံခါးေပါက္မ်ား၌ သိ သေဘာသက္သက္ပါသည္႔ သက္ဆိုင္ရာ အၿပင္စိတ္ ငါးမ်ဳိးၿဖစ္ေပၚေၾကာင္း သိခဲ့ရၿပီးၿဖစ္သည္။ ငါးမ်ဳိးရွိေသာေၾကာင့္ ပဥၥ၀ိညာဏ္ဟု ေခၚသည္။ သက္ဆိုင္ရာ အၾကည္ရုပ္တြင္ အနံ႔သိစိတ္(ဃာန၀ိညာဏ္)၊ လွ်ာအၾကည္ရုပ္တြင္ အရသာစိတ္(ဇိ၀ွာ၀ိညာဏ္)ႏွင့္ ကိုအၾကည္ရုပ္တြင္ အေတြ႔အထိသိစိတ္ (ကာယ၀ိညာဏ္) ဟူ၍ ေခၚသည္။ ၎တို႔သည္ `သိ`သည္႔ သေဘာသက္သက္သာ ပါေသာ စိတ္မ်ားၿဖစ္ၾကသည္။ အၿပင္အာရံုမ်ားက မၿပတ္ေထာက္ပံ့ ေနၾကေသာေၾကာင့္ ၿမင္သိစိတ္ၾကားသိစိတ္ စသည့္ အၿပင္စိတ္ ငါးမ်ဳိး စဥ္ဆက္မၿပတ္ ၿဖစ္ေပၚေနၾကၿခင္းၿဖစ္သည္။
သိသည္႔သေဘာ(၀ိညာဏ္)ႏွင္႔ ခံစားမႈသေဘာ(ေ၀ဒနာ)တို႔ကို ထိုက္သင္႔သည္႔အားေလ်ာ္စြာ နားလည္ရန္ မ်က္စိအၾကည္ ရုပ္၌ျဖစ္ေသာ သိသေဘာသက္သက္ပါသည္႔ ျမင္သိစိတ္(စကၡဳ၀ိညာဏ္)ျဖစ္ေပၚပံုနွင္႔ ကိုယ္အၾကည့္ရုပ္၌ျဖစ္ေသာ ခံစားမႈ(ကာယသမၹႆဇာေ၀ဒနာ) ျဖစ္ေပၚပံုတို႔ကို ဆက္လက္တင္ျပပါမည္။

အတြင္းစိတ္(မေနာ၀ိညဏ္)
အျပင္စိတ္ငါးမ်ဳိးသည္ သိ သေဘာသက္သက္သာပါသည့္ စိတ္မ်ားျဖစ္ပါသည္။ အျပင္စိတ္မ်ားျဖစ္ျပီးတုိင္း ေနာက္မွ ကပ္၍လုိက္ျပီး အဓိပၸါယ္ေဖာ္ေသာ အလုပ္လုပ္သည့္ စိတ္မ်ားသည္ အတြင္းစိတ္(မေနာ၀ိညဏ္)မ်ား ျဖစ္ၾကသည္။ အတြင္းစိတ္၏ တည္ရာသည္ အတြင္းဒြါရ ျဖစ္ျပီး မွီရာအာရုံသည္ အတြင္းအာရုံ(ဓမၼာရုုံ) ျဖစ္သည္။ အျပင္စိတ္မ်ားအာရုံကို အတြင္းစိတ္က ခံယူ၍ အတြင္းစိတ္၏ ျဖစ္လာေသာ အာရုံကုိ ဓမၼာရုံ ဟုေခၚသည္။ ထုိ႕ေၾကင့္ အျပင္ႏွင့္အတြင္း ေပါင္းလွ်င္ အာရုံေျခာက္မ်ဳိး ဒြါရေျခာက္ေပါက္ႏွင့္ စိတ္(၀ိညဏ္) ေျခာက္မ်ဳိးရွိသည္။ အျပင္စိတ္တြင္ သုခေ၀ဒနာႏွင့္ တြဲ၍ျဖစ္လွ်င္ အတြင္းစိတ္သည္ ေသာမနႆေ၀ဒနာႏွင့္ တြဲ၍ျဖစ္သည္။ အျပင္စိတ္သည္ ဒုကၡေ၀ဒနာႏွင့္ တြဲ၍ျဖစ္လွ်င္ အတြင္းစိတ္သည္ ေဒါမနႆေ၀ဒနာႏွင့္ တြဲ၍ျဖစ္သည္။ အျပင္စိတ္သည္ အဒုကၡမသုခ ေ၀ဒနာႏွင့္ တြဲ၍ျဖစ္လွ်င္ အတြင္းစိတ္သည္ ဥေပကၡာေ၀ဒနာႏွင့္ တြဲ၍ ျဖစ္သည္။ အျပင္စိတ္မ်ား ျဖစ္ျပီးတုိင္း အတြင္းစိတ္သည္ ေနာက္မွလုိက္၍ ျမင္စိတ္၊ ၾကားစိတ္ စသည္တုိ႕ အျပင္ ၄င္းတစ္မ်ဳိးတည္းလည္း အလုပ္လုပ္ပါသည္။ စိတ္ထဲတြင္ ေတြးေတာၾကံစည္ျခင္း၊ ဆံုးျဖတ္ခ်က္ခ်ျခင္းတုိ႕သည္ အတြင္းစိတ္လုပ္ငန္း ျဖစ္သည္။

ေအာက္ေဖာ္ျပပါပံုကုိ ၾကည့္ျခင္းအားျဖင့္ အတြင္းစိတ္၏ လုပ္ငန္းမ်ားကို သိရွိႏုိင္ပါသည္။


ေတာင္တန္းပံုႏွင့္ ေျမေခြးပုံငါးေကာင္ပံုျဖစ္သည္။ ေတာင္တန္းဟု ယူဆျပီး ၾကည့္လွ်င္ ေတာင္တန္းပံုကုိ ေတြ႕ႏုိင္ျပီး ေျမေခြးပုံဟု ယူဆျပီး ၾကည့္လွ်င္ ေျမေခြးပံု ျဖစ္ပါသည္၊ ယင္းမွာ အျပင္ ျမင္စိတ္ေနာက္က လုိက္လာသည့္ အတြင္းစိတ္ရွိေၾကာင္း ပထမအဆင့္ျဖစ္ပါသည္။

ေအာက္ေဖာ္ျပပါပံုကို ၾကည့္ျခင္းအားျဖင့္လဲ အတြင္းစိတ္ကို သိရွိႏုိင္ပါသည္။


မိန္းကေလးမ်က္ႏွာသည္ ေလးပံုသံုးပံု တစ္ျခားဘက္ လွည့္ထားသည္ကုိ ခ်က္ခ်င္းေတြ႕ရွိႏုိင္ပါသည္။ အသက္ငယ္၍ ရွဴ႕ႈခ်င္စရာ မိန္းကေလးပံုဟု အတြင္းစိတ္ကေျပာသည္။ ထုိပံုကုိပင္ မိန္းကေလး၏ နာရြက္အား မ်က္စိဟု သေဘာထားျပီး ေမးရုိးကုိ ႏွာေခါင္းဟု သေဘာထားကာ လည္ပင္းအရစ္ကို ပါးစပ္ဟု သေဘာထားၾကည့္လွ်င္ အသက္ၾကီး၍ ရူ႕ခ်င္စရာ မဟုတ္ေတာ့ေသာ အဘြားၾကီးပံု ေပၚလာသည္။ ထုိ႕ေၾကာင့္ အတြင္းစတ္သည္ ဆက္စပ္ပံုေဖာ္သည္အလုပ္လုပ္ေၾကာင္းႏွင့္ ဆက္စပ္ပံုေပၚမူတည္၍ ပံုအမ်ဳိးမ်ဳိးေျပာင္းသည္ကုိ သိႏုိင္ပါသည္။ တစ္ဖန္ ပံုုကို ၾကည့္လွ်င္ ရွဴ႕ခ်င္စဖြယ္ မိန္းကေလးပံုကို အရင္ျမင္ျပီး ရွဴ႕ခ်စ္စဖြယ္မဟုတ္ေသာ အဘြားၾကီးပံုကို ေနာက္မွ ျမင္ေသာေၾကာင့္ အတြင္းစိတ္၏ စရုိက္သည္ ေကာင္းသည့္အဆင္းကို အရင္ျမင္၍ မေကာင္းသည္ကုိ ေသခ်ာၾကည့္မွျမင္ေၾကာင္း သိႏုိင္သည္။ ထိုအခ်က္ကုိ သိထားမွသာလွ်င္ အတြင္းစိတ္၏စြမ္းအားႏွင့္ ယင္း၏ နယ္ပယ္ အလြန္က်ယ္၀န္းေၾကာင္းကုိ သိႏုိင္မည္ျဖစ္သည္။ ေနစဥ္က်ေနာတုိ႕ ျပဳလုပ္ေနေသာ ကာယကံ၊ ၀စီကံ၊ မေနာကံ၊ တုိ႕ကို အကုသုိလ္ျဖစ္ေအာင္ႏွင့္ ကုသိုလ္ျဖစ္ေအာင္ အတြင္းစိတ္က ဦးစီးလုပ္ေနျခင္းျဖစ္သည္။ ထုိ႕ေၾကာင့္ စိတ္သည္ မေနာပုဗၺဂၤမာဓမၼာ( စိတ္သည္ အရာရာကို ဦးေဆာင္သည္) မေနာေသဠာ(စိတ္သာ အၾကီးအမူးျဖစ္သည္) မေနာမယာ(စိတ္သည္အရာရာကို ဖန္တီးသည္) ဟု ဗုဒၶျမတ္စြာဘုရားက ေဟာၾကားဆံုးမခဲ့ပါသည္။ ထုိျပင့္ မေနာပါသိၼတရမရမေနာ (စိတ္သည္ မေကာင္းမူ႕၌သာ ေမြ႕ေလ်ာ္သည္) ဟုလည္း အသိေပးဆံုးမခဲ့ပါသည္။
အတြင္းစိတ္(မေနာ၀ိညဏ္)ကုိ အလုပ္လုိပ္ခုိင္းရန္ ေထာက္ပံ့ၾကဳိးကုိင္ေနေသာ သိမူ႕အစြဲ (၀ိညဏ္)၊ ခံစားမူ႕အစြဲ(ေ၀ဒနာ)၊ မွတ္သားမူ႕အစြဲ(သညာ)၊ အားထုတ္မူ႕အစြဲ(သခၤ ါရ) အစြဲငါးမ်ဳိး(ဥပါဒါနကၡႏၶာ) ဟူေသာ အဖြဲ႕ႏွင့္ တပ္မက္သည့္သေဘာ(ေလာဘ၊တဏွာ)၊ မေက်နပ္သည့္သေဘာ မိမိကုိယ္ကုိယ္သူတစ္ပါးႏွင့္ႏႈိင္းယွဥ္သည့္သေဘာ( မာန၊ ေဒါသ)၊ မသိနားမလည္ သေဘာမေပါက္သည့္( ေမာဟ) ဟူ၍ အတြင္းဓာတ္ခံ(အကိန္းဓာတ္)အဖြဲ႕ ဟူ၍ အဖြဲ႕ႏွစ္ဖြဲ႕ ရွိပါသည္။ အတြင္းဓာတ္ခံမ်ားသည္ ျဖစ္ေဖာ္ျဖစ္ဖက္စိတ္မ်ားကုိ ႏိွပ္စက္ေသာေၾကာင့္ အႏုသယကိေလသာမ်ားဟု ေခၚပါသည္။

မ်က္စိအၾကည့္ရုပ္နွင္႔ ျမင္သိစိတ္(စကၡဳ၀ိညာဏ္)ျဖစ္ေပၚျခင္း။

ယခုမ်က္စိအၾကည္ရုပ္၌ျဖစ္ေသာ အျပင္စိတ္ျဖစ္သည္႔ ျမင္သိစိတ္(စကၡဳ၀ိညာဏ္) ျဖစ္ေပၚပံုကို ေလ႔လာမည္။ ျပင္ပမွ အဆင္းအာရံု(ရူပါရံု)ကို သယ္လာေသာအလင္းေရာင္က မ်က္စိအၾကည့္ရုပ္၌ ျမင္သိစိတ္(စကၡဳ၀ိညာဏ္)ဟုေခၚေသာ အျပင္စိတ္တစ္မ်ိဳး အလိုအေလ်ာက္ျဖစ္သည္။ ျမင္သိစိတ္၏ တည္ရာသည္ မ်က္စိအၾကည္ရုပ္ျဖစ္၍ မွီရာသည္ အဆင္းအာရံုပင္ ျဖစ္သည္။ ရုပ္ဓာတ္ျဖစ္သည္႔ အဆင္းရူပါရုံမ်ားမွ စက္ရံုကဲ႔သိုပ နာမ္ဓာတ္ျဖစ္ေသာ ျမင္သိစိတ္မ်ားကို ထုတ္လုပ္ ေပးသည္။ ျမင္သိစိတ္တြင္ အဆင္းအာရံု၏ အရိပ္ပံု(ရုပ္ဓာတ္)နွင္႔ (သိ) သေဘာသက္သက္ ပါသည္႔ စိတ္(နာမ္ဓာတ္)တို႔ပါၾကသည္။ ျမင္သိစိတ္ျဖစ္ရန္ အလင္းေရာင္ အဆင္းအာရံု၊ မ်က္စိအၾကည့္ရုပ္နွင္႔စိတ္က အာရံုစူး စိုက္မႈဟူေသာ အေၾကာင္းေလးမ်ိဳးရိွရမည္။ ထိုအေၾကာင္းမ်ားကို ထိုက္သင္႔သည္႔ အားေလ်ာ္စြာသိမွသာ သေဘာ၀တရားတို႔ လုပ္ငန္းလုပ္ျခင္းေၾကာင္႔ (စိတ္) ျဖစ္ေပၚသညဘ္ကို သေဘာေပါက္နားလည္ နိဳင္မည္။
အလင္းေရာင္တြင္ လိႈင္းအလ်ားကို လိုက္၍ ခရမ္းေရာင္၊ မဲနယ္ေရာင္၊ အျပာေရာင္၊ အစိမ္းေရာင္၊ အ၀ါေရာင္၊ လိေမၼာ္ေရာင္နွင္႔ အနီေရာင္ဟူ၍ ေရာင္စဥ္ (၇)မ်ိဳးတို႔စုေပါင္းထားေသာ အလင္းေရာင္ကို အျဖဴေရာင္အျဖစ္ေတြ႔ရသည္။ အလင္းေရာင္ကို ေနမွ အမ်ားဆံုးရသည္။ အရာ၀တၳဳမ်ားသည္ ၄င္းတို႔ ေပၚသို႔ က်ေရာက္သည္႔ အလင္းေရာင္မွ ေရာင္ျခည္(၇)မ်ိဳးအနက္ ၄င္းတို႔ စုပ္ယူနိဳင္ေသာ အေရာင္ (၆) မ်ိဳးကို စုပ္ယူ၍ မယူနိဳင္ေသာ ေရာင္ျခည္ကို ျပန္လႊတ္သည္။ ျပန္လႊတ္ေသာ ေရာင္ျခည္ကို ထိုအရာ၀တၳဳ၏ အေရာင္အျဖစ္ျမင္ရသည္။ သစ္ရြက္မ်ားသည္ ေရာင္ျခည္(၇)မ်ိဳး အနက္မွ (၆)မ်ိဳးကို စုပ္ယူ၍ အစိမ္းေရာင္ကို ျပန္လႊတ္သည္။ ေရာင္ျခည္ (၇)မ်ိဳးစလံုး စုပ္ယူနိဳင္ေသာ အရာ၀တၳဳမ်ားကို အမည္းေရာင္အျဖစ္ ျမင္ရျပီးေရာင္ျခည္ (၇) မ်ိဳးစလံုးျပန္လႊတ္ေသာ အရာ၀တၳဳမ်ားကို အျဖဴေရာင္အျဖစ္ ျမင္ရသည္။အရာ၀တၳဳမ်ားကို တည္ေဆာက္ထားသည္႔ တည္ေဆာက္မႈပမာဏ (molecularstructure) ေပၚမူတည္၍ အေရာင္အဆင္းျဖစ္ေၾကာင္း သိပၸံပညာက ရွင္းျပသည္။ အေရာင္အဆင္းကို ဗုဒၶ၏ သဘာ၀ဓမၼပညာက ၀ဏၰပညတ္ဟု ေခၚသည္။ ၀ဏၰသည္ အေရာင္အဆင္း ျဖစ္သည္႔ ပညတ္သည္ အာရံုက စိတ္ကို သိေအာင္လုပ္ေပးသည္႔ လုပ္ငန္းျဖစ္သည္။ ယေန႔သိပၸံက အေရာင္ အဆင္းသည္ အရာ၀တၳဳမ်ား၏ လုပ္ငန္းျဖစ္ေၾကာင္း ရွင္းျပေသာၾကာင္႔ သဘာ၀ဓမၼပညာက ေဖာ္ျပေသာ ၀ဏၰပညတ္ (အေရာင္အဆင္းျဖင္႔ စိတ္ကိုသိေအာင္လုပ္ေပးသည္႔ လုပ္ငန္း)ဟူေသာ စကားလံုး၏ ေလးနက္သိမ္ေမြ႔မႈ႔ကို သိနိဳင္သည္။
အဆင္းအာရံုတြင္ အရာ၀တၳဳ၏ အေရာင္အဆင္း (၀ဏၰပညတ္) ပံုပန္းသ႑န္(သ႑န္ပညတ္)နွင္႔ ထုထည္ (ဃနပညတ္)တို႔ ပါ၀င္သည္။ ထုထည္တြင္ အေ၀းအနီး၊ အျမင္႔အနိမ္႔။ အတိမ္အနက္နွင္႔ အလံုးအျပားတို႔ပါ၀င္သည္။ အဆင္းအာရံုက အေရာင္အဆင္းျဖင္႔ ျမင္သိစိတ္ကို သိေအာင္ လုပ္ေပးသည္႔ လုပ္ငန္းကို ထိုက္သင္႔သည္႔ အားေလ်ာ္စြာ သိခဲ႔ျပီး ျဖစ္သည္။
အလင္းလိႈင္းသည္ တစ္စကၠန္႔တြင္ ကီလိုမီတာ သံုးသိန္းႏႈန္းႏွင့္သြားသည္။ အလင္း၏ လိႈင္းအလ်ားသည္ တစ္ မိုက္ကရြန္ မီလီမီတာ (one micron millimetre)သာ ရွိသည္။ ထို႔ေၾကာင့္ တစ္စကၠန္႔တြင္ အလင္းလိႈင္းေပါင္း ကုေဋေပါင္းသံုးကုေဋ မ်က္ၾကည္လႊာကို ရိုက္ခတ္ေနေၾကာင္း ယေန႔သိပၸံပညာက တြက္ၿပသည္။ အလင္းလိႈင္းတစ္ခု ရိုက္ခတ္တိုင္း ၿမင္သိစိတ္တစ္ခု ၿဖစ္ေသာေၾကာင့္ တစ္စကၠန္႔တြင္ ၿမင္သိစိတ္ေပါင္း ကုေဋသံုးကုေဋ ၿဖစ္ေနသည္ဟု ခန္႔မွန္းႏိုင္သည္။
ဗုဒၵ၏ လူ႔သဘာ၀ဓမၼပညာက မ်က္စိတစ္မွိတ္တြင္ စိတ္ေပါင္း ကုေဋတစ္သိန္းၿဖစ္သည္ဟု ေဖာ္ၿပသည္။ မ်က္စိတစ္မွိတ္ ဟူေသာ အခ်ိန္ႏွင့္ ပတ္သက္၍ ၿမန္မာတို႔ တြက္ခ်က္ပံုကို သိရန္လိုသည္။

မ်က္စိ ၁၀ မွိတ္ = တစ္ခဏ
၁၀ ခဏ = တစ္ခရာ
၁၀ခရာ = တစ္ၿပန္
၆ၿပန္ = တစ္ဗီဇနာ
၁၅ ဗီဇနာ = တစ္ပါဒ္
၄ ပါဒ္ = တစ္နာရီ
၆၀ နာရီ = တစ္ရက္

အထက္ပါနည္းႏွင့္ တြက္လွ်င္ တစ္စကၠန္႔တြင္ မ်က္စိ ၂၅၀မိွတ္ရွိေၾကာင္း တြက္၍ရသည္။ သုိ႔ၿဖစ္ပါ၍ ဗုဒၶ၏ လူ႔သဘာ၀ဓမၼပညာက ေဖာ္ၿပေသာ စိတ္၏ၿဖစ္ႏႈန္းသည္ တစ္စကၠန္႔တြင္ ကုေဋ (၂ဒသမ၅)ကုေဋ ၿဖစ္သည္ဟု တြက္၍ရသည္။ ထို႔ေၾကာင့္ လူ႔သဘာ၀ဓမၼပညာက ေဖာ္ၿပေသာ စိတ္၏ၿဖစ္ႏႈန္းကို သိပၸံက တြက္ၿပေသာ တစ္စကၠန္႔တြင္ အလင္းလိႈင္းမ်ား မ်က္စိအၾကည္ရုပ္ကို ရိုက္ခတ္သည္႔ႏႈန္း ကုေဋ (၃) ကုေဋႏွင့္ ႏႈိင္းယွဥ္ႏိုင္သည္။ ထိုသို႔ အလြန္လ်င္ၿမန္စြာ ၿဖစ္၍ ပ်က္ေနၾကေသာ ၿမင္သိစိတ္ေလးမ်ား၏ ၿဖစ္တည္ပ်က္ အစဥ္အတန္းက ၿမင္မႈကို တစ္ဆက္တည္းဟု ထင္ရေအာင္ လုပ္ေပးသည္။
ၿဖစ္တည္ပ်က္ အစဥ္တန္းၿဖင့္ တစ္ဆက္တည္း ၿမင္ႏိုင္ရန္ လုပ္ေပးသည့္ လုပ္ငန္းကို သႏၲတိပညတ္ဟု ေခၚသည္။ ၿဖစ္တည္ပ်က္အစဥ္အတန္းေလးမ်ားစုေ၀း၍ အစုအေ၀းအၿဖစ္ ၿမင္ႏိုင္ရန္ လုပ္ေပးသည့္ လုပ္ငန္းကို သမႈဟပညတ္ဟု ေခၚသည္။ အစုအေ၀းႏွင့္ ၿဖစ္မွသာ ပံုပန္းသဏၭာန္ ေပၚသည္။ အစုအေ၀းၿဖင့္ ပံုပန္းသဏၭာန္ ၿမင္ႏိုင္ရန္လုပ္ေပးသည့္ လုပ္ငန္းကို သဏၭာနပညတ္ဟု ေခၚသည္။ ပံုပန္းသဏၭာန္ေပၚမွ ထုထည္ကို ၿမင္ရသည္။ ထုထည္အၿဖစ္ ၿမင္ႏိုင္ရန္ လုပ္ေပးသည့္ လုပ္ငန္းကို ဃနပညတ္ဟုေခၚသည္။ ထုထည္အၿဖစ္ ၿမင္မွသာ လူ၊ ေယာက်္ား မိန္းမ၊ တိုက္၊ ကား စသည္႔ အမည္နာမကို ေဖာ္ၿပသည္႔ နာမပညတ္ ၿဖစ္သည္။
ရုပ္ၿမင္သံၾကားစက္၏ ဖန္သားေပၚတြင္ ေပၚေသာ အလင္းေၿပာက္ေလးမ်ားႏွင့္ယွဥ္၍ ပညတ္ကို ေလ့လာႏိုင္သည္။ အလင္းေၿပာက္ကေလးမ်ား အလြန္လ်င္ၿမန္စြာ ၿဖစ္ ပ်က္ေနၿခင္း အစဥ္ၿဖင့္ ၿမင္ၿခင္းကို တစ္ဆက္တည္းၿဖစ္ေအာင္ ေထာက္ပံ့ေနၿခင္းသည္ သႏၲတိပညတ္ၿဖစ္သည္။ အလင္းေၿပာက္မ်ား၏ ၿဖစ္တည္ပ်က္တို႔ အစုအေ၀းႏွင့္ ၿဖစ္လာေသာအခါ သမူဟပညတ္ ၿဖစ္သည္။
သမူဟပညတ္ေၾကာင့္ သဏၭာနပညတ္ႏွင့္ ဃနပညတ္တို႔ ၿဖစ္သၿဖင့္ ပံုပန္းသဏၭာန္ႏွင့္ ထုထည္ၿဖစ္သည္။ ထိုအခါ အမည္ေဖာ္ေပးေသာ နာမပညတ္ၿဖစ္သည္။ ထို႔ေၾကာင့္ မင္းသား၊ မင္းသမီး၊ တိုက္၊ ကား စသည္ၿဖင့္ သိသည္။ ထိုသို႔ အဆင္းအာရံုက စိတ္ကို သိေအာင္ လုပ္ေပးေနေသာ လုပ္ငန္းအဆင့္ဆင့္ကို ပညတ္ဟု ေခၚသည္။ ပညတ္က ေပးသည္႔အတိုင္းသာ သိရေသာေၾကာင့္ ပညတ္သိစိတ္ဟု ေခၚသည္။

ေဖာ္ျပပါ အေျခခံမ်ားကုိ သိထားလွ်င္ ဗုုဒၶ၏ သဘာ၀ဓမၼကုိ ေလ့က်င့္ရာတြင္ သိမူ႕၊ ခံစားမူ႕တုိ႕သည္ သဘာ၀တရား၊ တစ္နည္းဆုိရေသာ ရုပ္စြမ္းအင္ႏွင့္ နာမ္စြမ္းအင္တုိ႕၏ လုပ္ငန္းျဖစ္ေၾကာင္း ၀ိပႆနာညဏ္ျဖင့္ ထုိးထြင္းဆင္ျခင္ႏဳိင္မည္ ျဖစ္ပါသည္။
ပံုရိပ္ ထင္သည္႔အလႊာ(retina)သည္ မ်က္စိ အာရံုေၾကာ(optic nerve)နွင္႔ ဆက္ေနသည္။ ပံုရိပ္ထင္သည္႔အလႊာ (retina)တြင္ အလင္းေရာင္ကို တံု႔ျပန္နိဳင္ေသာ ကလာပ္စည္းမ်ား(photosensitive cell)ရွိသည္။ ၄င္းတို႔ကို အလင္းလိႈင္းမ်ား ရိုက္ခတ္တိုင္းထိုေနရာ၌ ဓာတုေျပာင္းလဲမႈ (Chemical reaction)မ်ား ျဖစ္ေပၚ၍ ဓာတုစြမ္းအင္ (Chemical energy) မွ လွ်ပ္စစ္စြမ္းအင္ (Electrical energy) မ်ားျဖစ္ေပၚသည္။ ဗုဒၵ၏ သဘာ၀ဓမၼပညာက အလင္းေရာင္သည္ မ်က္စိအၾကည္ရုပ္ကို တစ္ခါထိတိုင္း ထိုမ်က္စိအၾကည္ရုပ္၌ ျမင္သိစိတ္(စကၡဳ၀ိညာဏ္)တစ္ခု အလိုအေလ်ာက္ျဖစ္သည္ဟု ဆိုသည္။ သို႔ျဖစ္၍ ဓာတုေျပာင္းလဲမႈ တစ္ခါျဖစ္၍ ဓာတုစြမ္းအင္မွ လွ်ပ္စစ္စြမ္းအင္သို႔ ေျပာင္းသည္႔အခ်ိန္ အခိုက္အတန္႔တြင္ ျမင္သိစိတ္(စကၡဳ၀ိညာဏ္) တစ္ခုျဖစ္ေၾကာင္႔ ခန္႔မွန္းနိဳင္သည္။ ျမင္သိစိတ္၏ ေနာင္မွလိုက္၍ အလုပ္လုပ္ေသာ စိတ္သည္ အတြင္းစိတ္(မေနာ၀ိညာဏ္) ျဖစ္သည္။ အတြင္းစိတ္၏ တည္ရာသည္ မေနာဒၥါရျဖစ္သည္။ အတြင္းစိတ္၏ အာရံုျဖစ္လာေသာအခါ အျင္အာရံု(ရူပါရံု)မဟုတ္ေတာ႔ဘဲ အတြင္းအာရံု(စကၡာရံု)ဟု ေခၚသည္။ မေနာဒၵါရ၌ အတြင္းအာရံုကို လက္ခံျခင္း (သမၸဠိစိၧဳင္း)၊ စိစစ္ျခင္း(သႏီၱရဏ)ႏွင္႔ ေဇာကိုလိုက္၍ခံေသာ (တဒါရံု) နွစ္ၾကိမ္ ျဖစ္ေပၚသည္။ ဗုဒၵ၏ လူ႔သဘာ၀ဓမၼပညာက ေဖာ္ျပေသာ အထက္ပါ အေၾကာင္းအရာမ်ားကို ယေန႔ ဦးေနွာက္နွင္႔ အာရံုေၾကာမ်ား ေလ႔လာသည္႔ပညာ (Neurology)က ေဖာ္ျပေသာ အခ်က္မ်ားနွင္႔ နႈိင္းယွဥ္၍ ေလ႔လာရန္လိုသည္။ ဓာတုေျပာင္းလဲမႈေၾကာင္႔ ျဖစ္ေပၚလာေသာ လွ်ပ္စစ္ စြမ္းအင္မ်ားသည္ ပံုရိပ္ထင္သည္႔ အလႊာ၌ေပၚေသည ပံုရိပ္နွင္႔ ပတ္သတ္သည္႔ အခ်က္အလက္ (data) မ်ားကို မ်က္စိအာရံုေၾကာ( optic nerve) တစ္ေလွ်ာက္ သယ္ေဆာင္၍ ဦးေႏွာက္ရွိ Occipital Lobe သို႔ပို႔သည္။ Occipital Lobe သည္ လွ်ပ္စစ္စြမ္းအင္က သယ္ေဆာင္လာသည္႔ သတင္းအခ်က္အလက္မ်ားကို လက္ခံျခင္း (data receiving)၊ စိစစ္ျခင္း၊ (data processing)နွင္႔ ဆံုးျဖတ္ျခင္း(Data setting)တို႔ လုပ္သည္။ ထုိမွတစ္ဆင္႔ ဦးေနွာက္ရွိ ျမင္ျခင္းကိစၥကို ေဆာင္ရြက္သည္႔ေနရာ (Visual Centree)၌ ပံုရိပ္ကူးယူျခင္း (Image formation) ျဖစ္၍ ျမင္ျခင္း(sensation ofsight)ျဖစ္ေပၚကာ ေနာက္ဆံုးတြင္ ေပၚလာသည္႔ပံုရိပ္ကို မွတ္တမ္းတင္ျခင္း(registaration) လုပ္သည္၊ အလင္းစြမ္းအင္က သယ္ေဆာင္လာေသာ အျပင္အာရံုကို ရူပါရံုဟုေခၚျပီး လွ်ပ္စစ္စြမ္းအင္ကိုသယ္ေဆာင္လာေသာ အတြင္းအာရံုကို စကၡဳရံုဟု ခြဲျခား၍ေခၚေသာ လူ႔သဘာ၀ ဓမၼပာ၏ တိက်မွန္ကန္မႈကို ခန္႔မွန္းနိဳင္သည္။ သမၸဠိစိၧဳင္းနွင္႔ data receiving၊ သႏီၱရဏနွင္႔ Data processing ၀ုေဠာနွင္႔ Data setting၊ ေဇာနွင္႔ sensation of sight၊ တဒါရံုနွင္႔ registration တို႔ကို နိႈင္းယွဥ္၍ ေလ႔လာနိဳင္လွ်င္ လြန္ခဲ႔ေသာ နွစ္ေပါင္း 2500 ေက်ာ္က ဗုဒၵ သင္ျပေသာ လူ႔သဘာ၀ ဓမၼပညာ၏ သိမ္ေမြ႔ေလးနက္မႈ႔ကို သိနိဳင္သည္။
ထို႔ေၾကာင္႔ ျမင္ျခင္း၊ ၾကားျခင္း၊ စသည္တို႔တြင္ နားလည္ရန္အဓိပၸါယ္မ်ားစြပါသည္။ ထိုသိမ္ေမႊ႔နက္နဲေသာ ၀ေဘာသဘာ၀ကို နက္နက္ရိႈင္းရိႈင္းသိမွ နက္နက္နဲနဲေတြးေတာ ဆင္ျခင္နိဳင္မည္။ ရရွိထားေသာ အၾကားအျမင္ ဗဟုသုတမ်ား(သုမယပညာနွင္႔ဒိဌမယပညာ)အေပၚ အေျခခံ၍ နက္နက္နဲနဲ ထူးထူးျခားျခား သိရန္နားလည္ရန္ ၾကိဳးစားေသာ အလုပ္သည္ ၀ိပႆနာ ျဖစ္သည္။ ျမင္ျခင္း၊ ၾကားျခင္းစသည္တို႔၏ ပရမတၱသဘာ၀တရားမ်ားကို သိပါမွ (ငါျမင္သည္) (ငါၾကားသည္) ဟူေသာ အလြန္စြဲျမဲေနသည္႔ ယံုၾကည္မႈ အစြဲကို ေလွ်ာ႔နည္းေစမည္။
ရုပ္နွင္႔စိတ္တြဲျပီး စဥ္ဆက္မျပတ္ လုပ္ငန္းမ်ား လုပ္ေနၾကသည္႔သဘာ၀ကို သိပါမွ အစြဲနွင္႔ အမွန္တရားကို ကြဲေအာင္လုပ္နိဳင္မည္။ အစြဲနွင္႔ အမွန္တရားကြဲေအာင္ လုပ္ေသာ အလုပ္သည္ ၀ိပႆနာျဖစ္သည္။ ထပ္တလဲလဲ နားလည္ရန္ ဆင္ျခင္ျခင္းသည္ ဘာ၀နာျဖစ္သည္။ ျမင္ျခင္း၊ ၾကားျခင္းစသည္တို႔တြင္ ပါ၀င္ေသာ အေၾကာင္းအရာ တစ္ခုစီ၏ သဘာ၀ကို သိျခင္း၊ တစ္ခုနွင္႔ တစ္ခု ဆက္စပ္မႈ႔ကိုဆင္ျခင္ျခင္း၊ အားလံုးကို ျခံဳငံု၍ သေဘာေပါက္ျခင္းသည္ ၀ိပႆနာ၏ ရည္ရြယ္ခ်က္ ပထမအဆင္႔ ျဖစ္သည္။